Emerici Madách
Tragoedia Hominis
Scaena undecima
Londinii. Forum inter castrum Tower et Tamesim, ubi varia multitudo scatet et clamorem tollit. Adam velut vir senior in quadam turri castri cum Lucifero stat. Mane
CHORUS (coalitus
ex murmure frementis multitudinis,
numeris suppressa voce sequentibus)
Gurgites vitae fremendo
Mundum ipsius quisque agit.
Num doles illo cadendo,
Hic times si astra incutit? –
Singulos vulgo modo iri
Absorptum, modo times
Occisurum hunc eminentem
Unum mille milies.
Pro poesi nunc pavescis
Crasque pro scientiis,
Ordinis stricti dum habenis
Undas terminare vis.
Quamvis certes et labores,
Nil aquam nisi excipis
Risu, fervore et fremore
Augustissimi aequoris.
Hoc sine effervere: vita
Terminabit ipsa se.
Nil in luctibus peribit,
Usque priscum est et novum usque.
Carmen fascinans vide.
ADAM
Id est, id est, quod semper deperibam,
Adhuc dum in dumeto est cursus meus.
Coram specto nunc totam stare vitam,
Quam pulcher certare hortatur sonus!
LUCIFER
Pulcher, superne, ut in templo chorus.
Voces raucae, singultus, gemitus
Ferruminantur in melodiam,
Dum in altum scandunt. Sic audit Deus,
Eoque se optime putat creasse.
Secus sed audiuntur in profundis,
Interdum pulsibus cordis locutis.
ADAM
Incredule irrisor, nonne omnibus,
Per quos torquebas me, est hic pulchrior
Mundus collisis vallibus vetustis,
Larvis fugatis horridis, futuro
Quas tempus legat gloriâ sacratâ
Vetus: crucem devotam hereditatis.
Cursus patet cordi certaminis,
Nec per servos munitur pyramis. –
LUCIFER
Neque audiisses tam superne ibi,
In Aegypto, serviles eiulatus,
Quibus sine ut divinum factum opus!
Nonne aut digne divinitusque Athenis
Populus egit augustissimus
Magnum et sibi gratum immolans virum,
Cum si secus fuisset, urbs periret:
Si tam superne spectamus, remoti
Muliebri fletu, rebus vilibus.
ADAM
Tace, tace, sophista sempiterne.
LUCIFER
Etsi esset luctus vere emortuus,
Tamen sunt facta tam plana omnia!
Ubi excelsum invitans? ubi horrida ima?
Mari luctanti non iam splendidae undae,
At est palus segnis, referta ranis. –
ADAM
Pro quîs commune sentio bonum.
LUCIFER
In alta sede et tu sic iudicas
De vita, quae circum pedes scatet,
Velut Clio de antiquo tempore,
Fugit quam rauca vox et nenia
Recordantem carmen lapsi modo aevi.
ADAM
O Satanas iam garrit fabulose,
Aut fingit ideas – ut progredimur!
LUCIFER (castrum digito monstrans)
Nihil mirare, qui stes temporis
In phasmate antiqui, at mundo in novo.
ADAM
Mea quid refert putidum hoc tribunal?
Audax immergam me mundo novo
Timens nil, mentis ne non magnum opus,
Reperiam poesin inter undas. –
Forsan nihil plus, ut caeli tremant,
Titanum proeliis ita eminet,
Eo magis fascinans et beatus
Mundus suo orbe profertur modesto.
LUCIFER
Vanus metus fuisset huic timere
Sane, quod dum materia exstat ulla,
Hanc ut neget bellumque ut inferet,
Potestas consistit mea. Usque dum
Cor mortales habent, mens concipit,
Ordo rerum obsaepit cupidines,
In regno spiritûs negatio,
Vivet poesis, mentis magnum opus.
Dic nos cuiusmodi portare formam
Velis in turba mersuros frementi.
Nam sic non possumus nisi hoc loco esse
Circumdati magni aevi somnio.
ADAM
Qualemvis formam: fati gratia
Nil eminet iam. Ad vulgus nos oportet
Deferri, ut norimus, quid corde portet.
(Ambo descendunt in intimum castrum, nec multo plus egrediuntur per ostia vestiti ut operarii. Mimus apud tugurium suum stat, super quo catena vincta simia veste rubra sedet.)
MIMUS
Huc, huc, spectatores grati optimi,
Venite: mimus extemplo incipit.
Comoedia est haec iucundissima:
Quonam modo serpens deceperit
Primam atque curiosam feminam,
Quonam modo haec iam tunc illexerit
Virum in malum. – Videtis simiam,
Hominem quae cum dignitate fingat,
Videtis ursum saltandi arbitrum.
Huc, huc, spectatores grati optimi!
(Turba circa tugurium excitur.)
LUCIFER
O Adam! de nobis hic fabula.
Nonne est pulchrum partes habere tales,
Quas post sex milia annorum relapsa
Ridere non iuventus desinit. –
ADAM
Iocos ineptos tolle. – Porro, eamus.
LUCIFER
Iocine inepti? ut rideant, vide,
Modo qui dormiebant in scholis
– Lecto Nepote – pueri rubelli.
Numquis dicat, uter sit verior,
Expergiscentium qui virium
Vitam intrat conscientia, cerebro
An qui contaminato inde egreditur –
Magis tibi num Shakespeare placeat,
An illis deformis confusio?
ADAM
Ipsam deformitatem non fero.
LUCIFER
Adhaesit in vita Graeca tibi.
Vide me filium patremve, si vis
– Neque hoc discrimen est in spiritus
Mundo – stili novi Romantici
Ipsa delectari deformitate.
In vultu humano gestus simiae,
Res augustae luto parvo illitae,
Sensus perversi in gausapi modesto,
Scortum loquens pudoris voce honesto,
Pusilli et pravi idololatria,
In gaudium ecfututi opprobria
Viri: regnique perditi immemor
Renascor his rebus recentior. –
MIMUS (umerum Adae incutiens)
Cur has tenetis sedes occupatas?
Trifurcifer, nemo gratis, nisi qui
Se vitae taesum suspendit, iocatur.
(Adam et Lucifer paulum secedunt. Puellula violas venditans venit.)
PUELLULA
Violas parvas, primos nuntios
Veris gratissimi! O obsonate!
Hic flosculus dat orphanis cibos,
Pulchrum dat ornamentum et pauperi. –
MATER QUAEDAM (violas obsonans)
Da, da mi, in fili mortui manum.
PUELLA QUAEDAM (item violas obsonans)
Comae nigrae decus pulcherrimum.
PUELLULA
Violas parvas! – Obsonate, eri!
(Eos praeterit.)
MERCATOR GEMMARUM (in tugurio suo)
Adhuc certare nobis hoc scelus,
Nec posse tolli ex elegantia! –
Quamquam nisi unio collum venustum
Decet nil, pro qua, qui elevaverit
Quondam cum desperata audacia,
Profundi monstra temptarit maris.
(Duae ingenuae virgines veniunt.)
INGENUA PRIOR
O quanta texta, quot gemmae decorae!
INGENUA POSTERIOR
Si quis pararet ut pusilla dona.
INGENUA PRIOR
Viri qui nunc vivunt non haec parant
Nisi ad consilia admodum indecora.
INGENUA POSTERIOR
Cupido hos sed fert nec iam ad indecora:
Rupere eam scorta, acipensis ova.
INGENUA PRIOR
Ut nos non sumat, inde ita est superbus.
INGENUA POSTERIOR
Vel ut non audeat iam, ita est ineptus.
(Praetereunt.)
(Caupona sub trichila, operarii mensis circumdati comissantur, remote quidam cantant et saltant. Milites cives cuiuscunque status homines commixte laetantur.)
CAUPO (inter hospites)
Laetamini! hesternum fugit dies,
Numquamque crastinum, hospes, occupas,
Alit Deus sed in caelo alites,
Ut Biblia aiunt, omne est vanitas.
LUCIFER
Placet mihi illa sapientia.
Nunc considamus hoc scamno sub umbra,
Visuri, quam bene et quam viliter plebs
Malo cantu laetetur, lora acerba.
OPERARIUS PRIMUS (apud mensam)
Opus ‘st infernale, inquam, machina:
Ex ore nobis eripit cibum.
OPERARIUS SECUNDUS
Sis immemor, dum non potum abripit.
OPERARIUS PRIMUS
At dives – daemon, sanguinem bibit
Nostrum. Veniret nunc! remitterem
Ad ima. Ut nuper, exemplum daret.
OPERARIUS TERTIUS
Quid usui esset? Pendebit statim ille,
Et volvet Parca nostra, ut antea.
OPERARIUS SECUNDUS
Garritis stulta, adsit iam dives ipse,
Nil inferam damni sedenti apud me.
Videbimus, quis bacchetur prior.
CAUPO (ad Adam)
Hospes, quid inferam?
ADAM
Nihil.
CAUPO
Meum ergo
Scamnum relinquite, o nequam viri.
Putatin me furari forte nummos,
An mendicare velle liberos?
ADAM (surgens)
Sic dicere audes?
LUCIFER
Mitte hunc impudentem.
ADAM
Eamus ergo, quid spectemus, ut
Homo relabatur in bestiam.
LUCIFER
O hic quod multo quaero tempore,
tandem gaudemus salse, commode.
Nonne hic cachinnus, hic pedum fremor,
Incendium illud ignis bacchanalis,
Quod omnium in genas rosas ciet,
Ut stulta somnia in miseria
Sunt gloriosa?
ADAM
Taedium mihi.
(Interea ad saltantes perveniunt. Duo mendici in iurgio veniunt.)
MENDICUS PRIOR
Meus ‘st locus cum privilegio.
MENDICUS POSTERIOR
Misericors sis, me aut fames necat,
Duabus septimanis non laboro!
MENDICUS PRIOR
Non ergo es mendicus purus putus,
Nequam, artis imperite! Vigiles!
(Mendicus posterior abrepit. Prior locum suum accipit.)
Per quinque Christi vulnera, stipem
Misello offerte, grati domini! –
(Miles quidam e manibus artificis puellam, quacum saltat, eripit.)
MILES
Cede, agrestis puer! – putasne forte
Plus quam nihil tete esse?
ARTIFEX
Senties,
Ni credis.
ARTIFEX ALTER
Noli tangere, huic recede:
Potestas eius est et gloria.
ARTIFEX PRIOR
Ain? cur ergo addit superbiam,
Cum sanguinem bibat nostrum ut hirudo.
MERETRIX (cantans)
Aureum olim erat levatum
E draconis ore malum –
Gignuntur mala his diebus,
Mortuus ‘st draconum fetus:
Spectant, spectant usque multi,
Qui non carpere audent stulti.
(Ad iuvenem quendam nititur.)
LUCIFER (immersus spectaculo bacchantium)
En haec mihi placet lascivia:
Dives qui est, ostentet suas opes.
In arca, cui avarus insidet,
Sit sub seris arena aurumve, quis scit? –
Movet me pubedae aemulatio:
Ut servat nictus singulos puellae
Suae, scit, quanti momentum preti sit,
Haud nescius – sed quid curet – lacertis
Viri alterius nisuram in futuro.
ADAM (ad cantorem quendam)
Cur tractas tam male artem, vir bone?
Ipsi tibi num, quod canis, placet?
CANTOR
O qui placeret! infinita poena est
Hoc cantare usque et interdum videre
Iacchantes quo pacto hac gaudeant re.
Per somnos iam hic manat sonus ferus.
Sed quidnam agam? vivendum est, hoc datur mi.
LUCIFER (usque spectaculo immersus)
A quis putet iuventutem fugacem
Excellere tot sapientia. –
Scit haec puella non hora ultima
Voluptatis frui in vita sua se,
Amplexa hunc, iam necessitudinem
Novam quaerunt ocelli. O cara proles!
Mihi qui ridentes datis labores,
Quanto afficistis me nunc gaudio!
Peccato, egestate hoc remunero.
ARTIFEX POSTERIOR (cantans)
Qui laboris post dies
Cor habet, carmen pium,
Salutat vinum, osculum,
Irridet diabolum.
(Ultimae quaedam harmoniae chori ecclesiastici audiuntur. Eva ut virgo ingenua, manibus librum precum et serta tenens una cum matre e templo exit.)
PROPOLA QUIDAM
Huc, huc veni, venusta cara virgo!
Nemo est, tibi qui vendat vilius.
PROPOLA ALTER
Cave credas vetusta merce, falsa
Huic regula uso – huc, huc, venusta virgo!
ADAM
O Lucifer! me quam vili loco
Retentas, dum salus iam facta corpus
Vix impercepta mi praetervolat.
LUCIFER
Sane res non ullo modo est nova.
ADAM
Ex templo egressa est, o quam pulchra, pulchra!
LUCIFER
Ut spectaretur et spectatum iit.
ADAM
Hoc frigido ioco ne tangito,
Cui in labris resedit pietas.
LUCIFER
Conversum te puto, immo pietistam.
ADAM
Iocum quam pravum! Utut sit frigidum mi
Pectus, meum est damnum; sed in puellae
Corde opto praesumptas opiniones,
Sacram poesin, vocem aevi relapsi,
Hunc intactum colorem flosculi. –
LUCIFER
Quis sit, monstra, pars denique illa caeli?
Noli exspectare vel diabolum
Iudicium semper tuum indagare,
Sat est eum quamvis post comparare.
ADAM
Numquis potest, nisi illa femina, esse?
LUCIFER
Et picus verme capto sic ait
Et invidens circumspicit putans
Sese optimum cibum captasse mundi,
Visum tamen cum taedio a columba.
Et sic homo unius suam salutem
Sibi invenit – forte hoc ipso loco,
Ubi vir alter effecit sibi Orcum.
ADAM
Quis virtus, virginis quae dignitas;
Illi vix appropinquare audeo.
LUCIFER
Sic fortiter, non tiro es arte amoris,
Vide recte: matura erit viro iam.
ADAM
Tace!
LUCIFER
Et fors ceteris sucosior.
(Interea iuvenis quidam modeste ad Evam accedit et ei munus panchrestarium figuram cordis reddens tradit.)
IUVENIS
Era, hanc, quaeso, manu mea accipe
Munusculum pusillum corde grato.
EVA
Arthur, mi non oblitus, es bonus.
MATER
Quin visas nos, longe non vidimus te.
(Voce suppressa colloquuntur, Ada excitate spectante, dum iuvenis abit.)
ADAM
Habet forte ille immaturus puer,
Quam frustra cor virile concupiscit –
Quantum ridet, quam adfatur intime –
Manu dat signum – pro dolor, dolor! –
Necesse est alloquar. –
(Ad Evam appropinquat.)
MATER
Dites parentes
Concedo esse Arthuris, sed nescio,
Secundine hanc necessitudinem
Spectant, non ergo omnino abieceris,
Qui his te sertis donavit, aemulum.
ADAM
Permittite, o erae, satellitem,
Ne quid vos laedat in turba, ire me.
EVA
Quam est inpudens!
MATER
Procax moleste, abes!
Putan forte hanc talem esse virginem,
Cui blandiatur quivis libere?
ADAM
Quis possit non blandire? Somniavi
Sic virginis perfectam imaginem.
MATER
At somnia, quidquid tibi placet,
Sed cui florebit aevum virginis
Huius, non talis furcifer erit.
(Adam conturbatus restat, hariola quaedam ad Evam accedit.)
HARIOLA
Gratissima o virgo, miracla mundi,
Sine aspici parvam manum tuam albam,
Fati manus, da copiam loquundi,
Qui sint ornaturae vitam beatam.
(Palmas eius inspiciens)
Compar te exspectat pulcher – o prope est –,
Partus, valetudo, divitiae.
LUCIFER (Adam manu signans)
Soror! profer fatum mei sodalis.
HARIOLA
Non clare specto, crux sit an fames.
ADAM (ad Evam)
Ne abieceris me tam crudeliter,
Hoc sentio cor esse mi creatum. –
EVA
Mater, ne siveris –
MATER
Ni nos relinquis,
Voco vigiliam.
EVA
Ne laeseris – fors
Sapit, nec quid re vera offendit ille.
(Exeunt.)
ADAM
Poesis sacra, tota evanuisti
Ex hoc mundo prosae sic dedito?
LUCIFER
Evanuit nullo modo! vel umbra
Vitis, saltatus, panchrestarium,
Quid serta erant? ne sis fastidiosus,
Satis manent subiecta somnii.
ADAM
Quid usui est? lucri repit lubido
In his avara praemii, immemor
Preti nusquam est magnificentia.
LUCIFER
Scholae nonnumquam in scamnis invenitur,
Ubi suum non egit vita opus.
Quidam opportune assunt tales sodales. –
(Scholastici quidam ambulantes veniunt.)
SCHOLASTICUS PRIMUS
Laete, sodales, mucor est relictus,
Viriliter nunc delectabimur.
SCHOLASTICUS SECUNDUS
Eamus rus: urbem fastidio,
Strictum ordinem, rem mercatoriam.
SCHOLASTICUS TERTIUS
Conemur rixam inferre nesciocui,
Virile hoc oblectamentum excitabit.
SCHOLASTICUS PRIMUS
E conducticiorum bracchiis
Puellas raptemus, movebiturque
Bellum ilico; in rus cum illis ibimus,
Ad psaltrias, cervisiae parum
Aes sufficit, genas inter rubentes
Reges triumphum agemus usque noctem.
SHOLASTICUS QUARTUS
Clarum est, clarum est senum bilem movere.
SCHOLASTICUS PRIMUS
Sodalitatis vinclis artius
Nexis – delectari, ut nunc possumus,
Olim dum certantes pro patria
Campo constemus gloriosiore.
(Eos praetereunt.)
ADAM
Est visus gratus in palude mundi,
Quem germen aevi opinor pulchrioris.
LUCIFER
Videbis quid, germen cum germinarit,
Foret scolae decusso pulvere.
Duo officinae prodeunt magistri
Qui iuniores idem ac hi fuere.
(Duo officinae magistri colloquentes veniunt.)
MAGISTER PRIOR
At certamen iam ferre vix queo,
Cum viliora omnes desiderent,
Mercis naturam corrumpi est opus.
MAGISTER POSTERIOR
Mercedem pensi demitti est opus.
MAGISTER PRIOR
Nullo modo potes: tumultuantur
Iam, quod vitam non possint degere,
Canes, et iure quodam forte dicunt –
At quis praecepit illis nubere,
Quis praecepit creare liberos?
MAGISTER POSTERIOR
Opust exerceri illos durius:
Laborent altera ergo parte noctis
In officinis, altera est quieti
Sat, si cui somnium est inutile.
(Exeunt.)
ADAM
Hos tolle. – Cur sisti visos mihi illos? –
Sed dic, quonam iverit puella, prode
Nunc, Lucifer, potestatem tuam,
Iuva, me ut audiat libens.
LUCIFER
Profundit
Non tali nequitate Lucifer vim.
ADAM
Tibi quod est nihil, mihi ipse mundus.
LUCIFER
Nanciscere ergo. – Sensus claudere
Tuas vale, mentiri ne timescas,
Responde, ut te rogaro, et hanc tenebis.
(Magna voce, ut hariola a tergo auscultans percipiat)
Num iam vides, vir egregi, induta quam
Molestum sit persona in plebe mixtos
Malum novum usque nos offendere.
Si vulgus hoc sentiret quattuor
Naves nostras ex India advenire,
Secus tractaret nos.
ADAM
Credo equidem.
HARIOLA (secreto)
Hoc indagasse me magni preti est.
(ad Adam)
Paucis volo te – qui tete abdidisti,
Idcirco oraculo te puniebam,
Nam nulla coram me secreta sunt,
Quae Satanae vetus sum coniuratrix.
LUCIFER (secreto)
Quid non sibi vult caries vetus.
HARIOLA
Hodie iam hic erunt naves tuae,
Sed his quae res multo est iucundior,
Puella pulchra tete deperit.
ADAM
Nancisci qui possim?
HARIOLA
Tua est fere iam.
ADAM
Reiecit me.
HARIOLA
Ipsam ob hanc rem erit tua.
Non multo post videbis hanc adesse,
Memento hariolam veram fuisse.
(Exit.)
ADAM
O Lucifer! te vincet haec anus.
LUCIFER
Clare mereri eam non denego,
Nunc illa nobis Satanae est loco. –
(Pharmacopola ploxeno invehitur turba circumdatus et restat in media scaena.)
PHARMACOPOLA
Mi cedite atque honorem reddite,
Cui canescat caput scientiâ,
Scrutato gazas naturae abditas
Laboriosa diligentia.
ADAM
Quis hic insanus mirus, Lucifer?
LUCIFER
Scientia est degendam ad vitam inepta
Nunc, sicut olim, cum luctatus es,
Sed nunc maiore clangore est opus.
ADAM
Nunquam ipse feci sic, talem ad modum.
O dedecus!
LUCIFER
Non culpa est illius,
Sed naturae timentis et volentis
Vitare tale epigramma in sepulchro:
‘Ex gratia speciali
Mortuus in hospitali.’
Nocte et die pro ceteris profusis
Coepit rogare mercedem suam.
PHARMACOPOLA
Mortalium laborans pro bono
Ecce assequor lucrum nitens:
In pyxide hac est vitae potio,
Aegros quae recreat, senes.
Hoc pharmaco usus olim est Pharao,
Tancredi unguenta magica,
Medicamenta vultus Helenae,
Haec Kepleri astrologia. –
ADAM
Audin quid vendat? – Nos lucem in futuro,
Is quaerit aevo iamdudum relapso.
LUCIFER
Tempus praesens numquam est honore honestum.
Ut in cubiclo humana magnitudo.
Sed uxor ut decem annos ante ducta –
Iam novimus cunctas lentigines.
PHARMACOPOLA
Emptum fac, non pudebit hunc qui emit, non
Talis occasio allata, afferetur.
QUIDAM EX TURBA
Cedo! – Mihi quodcumque erit bene. –
O quanta fortuna! – O quam cara merx!
LUCIFER
Viden vulgus, nemo est, quin infidelis
Sit, at quanto modo miracla captat! –
(Eva cum matre redit, hariola susurranti eas sequente.)
EVA
Est vanus sermo: te iam novimus.
HARIOLA
Ne salva sim, ni verum est: hic ita
Erus deperditus tuo est amore, ut
Te sicut maîtresse adsumat sibi
Statim: domum incolas ut principissa,
Quattuor veharis in theatrum equis.
MATER
Delibera bene: utile est magis,
Quam velata coma flaccescere
Sartoris atri in foetida taberna.
HARIOLA
At specta, qui stet, qui te quaeritet.
EVA
Satis turpe est non inventam me adhuc. –
Manus quam bella, quam gestus eriles! –
MATER
Mi nec sodalis eius displicet,
Pede etsi curvo, paulum naso adunco,
Sed est honestus et dignus senex.
Abibo, filia. Intercessio est,
Si vos relinquam vobis, optima.
HARIOLA (ad Adam)
Ecce illa bella; quam te deperit.
ADAM
Volabo ad hanc, o quam volup, volup!
HARIOLA
Sequestris debes non esse immemor.
LUCIFER (nummos ei dans)
Nummi a sodali, a me dextra est data.
HARIOLA (eiulans)
Au! quam durast manus!
(Exit.)
LUCIFER
Libidinem eius
Scires, si esses, quam fingis, pus vetus! –
EVA (ad Adam)
Si grata munera obsones mihi,
Ut fucus nobis offert ille se –
ADAM
Fucus muliebri fascinationis
Vultu in tuo est incomparabilis.
EVA
O vere blandus es.
ADAM
Indigna ne sis:
Collo pulchro adamanta et uniones
Non ornaturus inseram, loco sed
Quae non possint nitere digniore.
EVA
Vidi illic multos gemmae propolas,
Sed non decet puellae pauperi –
ADAM
Eamus spectatum.
LUCIFER
Nil est opus.
Gemmas porto mecum forte optimas.
(Gemmas tradit, quas Eva magno cum gaudio spectat et collo aptat.)
EVA
Quam pulchrum, quam gratum, quam huic invidebunt. –
ADAM
Sed hoc cor – hoc nolo amplius videre.
EVA
Tibi si invisum est, possum abicere.
(Abicit.)
LUCIFER
Bene est, ego teram pede.
(Cachinnat.)
EVA
O quid est:
Mentisne res ficta, an quis eiulat?
(Interea capitis reus curru per scaenam vehitur turba sequente.)
QUIDAM E TURBA
Gradu citato! – Nonne dixi inertem! –
Huc usque contumax! – Cito, sequamur!
ADAM
Quis hic rumor, quae numquam audita turba?
EVA
Supplicium. Optime est adesse nos!
Eamus et nos, spectaclum incitabit
Gemmisque excellenti offeret locum.
ADAM
Quid est miselli crimen?
EVA
Nescio.
LUCIFER
Nil attinet, tamen narrabo ego:
In officina Loveli laborans
Longe, usque anhelabat plumbi venenum,
Quo septimanas in manu medenti
Iacente uxorem ursit necessitas,
Cum filio benigno et iuniore
Convenit Loveli, cunctorum oblita. –
OPERARIUS PRIMUS
Iucundê, consors! ut martyr cades,
Tuum inter nos nomen clare nitebit.
LUCIFER
Maritus convalescens feminam non
Invenit, aut locum, pensum petivit
Frustra: rebelli corde provocantem
Plagis repulsit filius erilis.
In cultrum detestatus incidit –
Nunc fertur – delirat Lovel senex. –
(Dum ultima verba sonant, Lovel cum dignitate delira venit.)
LOVEL
Mendax, mendax es: non deliro ego.
An non comprendi, vulnus filii
Quid dicat? Sume infinitas opes,
Fac non comprendere, insanire me.
OPERARIUS TERTIUS
Te ulciscemur, timorem mitte, mitte,
Olim.
OPERARIUS PRIMUS
Leva te: eorum est dedecus.
(Capitis reus cum comitantibus praeterit.)
ADAM
Quid me tentas, visus, quo mens stupescit?
Quis decernet, uter scelestior
Sit – an magis res ipsa publica?
Ubi illa tabescit, scelus virebit.
LOVEL
Res publica, o sic! Sume opes meas,
Fac ne comprendam vocem vulneris.
(Exit.)
ADAM
O grata fata! me non iudicem esse.
Edicitur cito in triclinio lex –
Indiligens cito diiudicat,
At cor qui investigat, quam difficulter,
Sinus qui cordis omnes inspicit.
LUCIFER
Non finiret lis ulla lege tali.
Nemo malum facit, quod id malum est,
Et daemones titulos praeferunt,
Suum quisque aestimans potentiorem.
Legis peritus nodum complicatum,
Cui non philanthroporum milia
Fila explicarent, ense dissecat. –
(Interea ad castrum perveniunt, cuius in aedicula imago sancti cuiusdam habetur.)
EVA
Restemus paululum, mi care amice,
Mea ut serta huic affigam imagini. –
LUCIFER (susurrans)
Cave sinas, cave, aut peribimus.
ADAM
Quid innocenti obstem puellulae? –
EVA
Huius consuevi imaginis mea in
Infantia recordari, iuvat me
Et nunc praetergressam magnopere.
Iam finio, statim, momenta lapsa
Currendo supplemus.
(Serta affigit imagini, sed haec repente flaccescunt, et a collo bracchiisque eius gemmae in lacertas versae delabuntur.)
Quid hoc, deus mi?
LUCIFER
Nequiquam te monebam.
EVA
Subvenite!
ADAM
Tranquille, amores, es spectata vulgo –
Gemmas collo indam multo pulchriores.
EVA
Abeste, abeste! parce! subvenite!
Praestigiatores venefica
Cum taetra me turpaverunt honestam! –
(Turba moveri incipit, hariola cum vigilibus venit.)
HARIOLA
Hic sunt certe, falsos dedere nummos,
Qui hydrargyri pares manu effluere.
LUCIFER
Non nummi fors in culpa, at sunt manus. –
Adam, fuge: haec mala oblectatio est.
(In castrum cedunt, et turba et clamore infra crescente in summo propugnaculo apparent.)
ADAM
Rursus deceptus sum, putans sat esse
Everti antiqui monstra temporis
Sinique libere certare vires. –
Sed clavum continentem et cardinem
E machina eieci, sensus pios,
Nec supplevi locum eius fortiore.
Quale est certamen, quo stet alter ensem
Tenens, alter nuda manu repugnat,
Qualis libertas, quae centum fame
Necet, ni collo aptant iugum unius?
Canum est hoc proelium de carne rapto.
Pro quo volo talem rem publicam,
Non iudicem horrentem, sed vindicem
Hortantem, vi communi coperantem,
Sibi quem finxerit scientia,
Cuius clara ordinem mens intuatur. –
Hanc venturam novi, sensi, scio,
Duc, duc in hunc orbem me, Lucifer. – –
LUCIFER
Homo vanus, visu constricto ocelli
Si in imo turbam confusam intuentur,
Putasne iam non in fornace vitae
Vires bene ordinatas coperiri?
Ocellis spiritus specta parumper
Videque quale opus sic procreetur,
Sane ad nostrum usum, non sibi pusillis.
(Vesperascit. Forum totum mutatur in cohortem fodientium sepulchrum apertum in media scaena, dum unusquisque alter alterum sequens insiliant, partim silentes partim sic locuti:)
CHORUS
Fac concinat iam sarculum,
Labora nunc, cras sera iam hora;
Post milia annorum etsi opus
Non finiet magnum, labora.
Cuna est sepulchrumque est idem,
Quod incipit cras nuncque finit,
Saturum semper esurit,
Cras surget, nunc quod introibit!
(Campana funebris tunditur.)
En clocca tinnit vesperi,
Imus quietum: opus peractum;
Quem lux nova ad vitam ciet,
Munus rursum hoc ordire magnum.
MIMUS
Peregi partes comicas
Non laetus, at laetificans.
CAUPO
Vinum suum quisque ebibit.
Hospes, dormi: nox decidit!
PUELLULA
Violae parvae veniere,
Novo cinis virebit flore.
HARIOLA
Adhuc scrutatores futuri,
Nunc connivent terrore cuncti.
LOVEL
Opum dives nunquam beatus –
Gratis quietem sum inde nactus.
OPERARIUS
Septimana acta, sabbato
Quieti fessum me dabo.
DISCIPULUS
E somnio miro excitus sum;
Ades, sopor, sequor te rursum.
MILES
‘Macte esto’ dixi mi, ‘probe!’
Pedem offendi in vili scrobe.
MERETRIX
Ardor fugit, fucusque est dilutus,
Hic algeo: num in imo est melius?
CAPITIS REUS
Manete, vincula, in vili luto,
Post has foras legem alteram puto.
PHARMACOPOLA
Falsa scientia fefellimus:
Nunc veritate omnes stupebimus.
EVA
Quid ante me ‘hias, immense abysse?
Caligo non me deterret tua.
Fors incidet pulvis, terrae propago
Huius: transgressam me fert gloria.
Pandunt iter mihi ad sedem aeviternam
Genii carminis, iuventae, amoris,
Redit modo ad terram risûs lubido,
Vultus forte illustrans iubare solis.
(Rica, stola in sepulchrum demissis gloriose ascendit.)
LUCIFER
Adam, novistin hanc?
ADAM
O Eva, Eva!
Fordította: Fehér Bence