Asztalos Lajos
Santiagói
beszélgetés 1998 júliusában.
A Tragédia
első két színének galego változata
1998 júliusában ismét alkalmam volt részt venni a Santiago de Compostela-i nyári egyetem előadásain. Ezt arra is fölhasználtam, hogy Az ember tragédiája készülő galego fordításáról tájékoztassam az illetékeseket.
Minthogy nyár közepe a szabadság ideje, sajnos, akivel érdemben beszélhettem volna, nem tartózkodott hivatalában. Lehetőségem volt viszont találkozni a Galego Színház igazgatójával. Elöljáróban elmondtam, hogy Madách Imre magyar költő Az ember tragédiája című drámai költeményét ültetem galegóra. Eddig negyven nyelvre fordították le, százötven kiadásban jelent meg.
– Jelenkori szerző? – kérdezte.
– Nem, klasszikus. A mű a múlt század közepén keletkezett.
– Nos, számomra ismeretlen. Nekem Moličre, Csehov, Shakespeare a klasszikus.
– Ez az. Bár a magyar irodalom igen gazdag, külföldön kevéssé ismert. Elsősorban azért, mert a külföldiek nemigen fordítanak magyarból, a magyarok pedig mondhatni kizárólag más nyelvből magyarra. Ezért tartom szükségesnek elkészíteni Az ember tragédiája galego változatát.
Röviden beszámoltam a mű tartalmáról. Gyakorlott színigazgatóhoz méltón rögtön rájött, miről van szó. Azt mondta:
– Ehhez nagy színpad, sok színész, díszlet szükséges. Ami nyilvánvalóan rendkívül költséges.
– Ez igaz. De nem mindennap adnak elő ilyen, világszerte nagy sikert aratott darabot.
– Nem tudom, lesz-e belőle valami. Néhány éve már bemutattuk egy magyar szerző művét. Karinthy Frigyesét. – Úgy ejtette ki a nevét, hogy előbb nem értettem. – Nem nagyon van lehetőségünk arra, hogy egyre-másra magyar szerzők műveit adjuk elő. Nekem elsősorban az a feladatom, hogy a jelenkori galego szerzőket ismerje meg a galego közönség.
– Ez természetes. Különösen most, amikor itt a színház nem csupán előadás, hanem egyben a galego minél szélesebb körű újrahonosításának is az eszköze. De ha néha egy-egy magyar szerző munkája is színre kerül, különös tekintettel arra, hogy ez csupán a második lenne, nem csorbítaná a galego térhódítását, hiszen nem spanyolul, hanem e nyelven adnák elő, másrészt meg bizonyára nem unná a közönség.
Abban maradtunk, hogy amint a fordítás elkészül, elolvassa, s ha tetszik, tervbe veszi. Ha pedig minden jól megy, két év múltán előadás lehet belőle.
Van aki a fordítót ferdítőnek tartja. Bár ez túlzás, van benne valami. De ha munkája során a fordító ferdít, ezt csakis kényszerűségből teszi. Mert nem egyszer hiába keresi a legjobb megoldást, a legmegfelelőbb szót. Más nyelvről lévén szó, be kell érnie azzal, amivel az rendelkezik. Íme néhány példa a magyar és a galego esetében:
mennyek – legjobb galego megfelelője ceo 'ég'
ködcsillag – nebulosa, csillagászat: 'ködfolt'
világgömb – esfera 'gömb' (50. sor)
felavatva – facendo 'tesz', 'csinál' stb. (74.)
másítni – cambiar 'helyettesít', 'módosít', 'cserél', 'vált' (pénzt) (83.)
vegykonyha – laboratorio 'tudományos kísérletek, vizsgálatok, kutatások helyisége' (90.)
lehangolás – tristeza 'szomorúság', 'bánat' (129.)
állok – estou 'vagyok' (131.)
pártos – rebelde 'lázadó', 'fölkelő' (133.)
rideg – dolorosa 'fájdalmas' (átvitt értelemben is, 137.)
Még nagyobb az eltérés, amikor egy-egy kifejezés, szócsoport átültetésére kerül sor. Például:
kört vesz rajta – seguen 'követ' [itt: követik egymást] (58.)
Hogy
az a nóta mindig úgy megyen – Que
sempre oese o mesmo
canto 'hogy mindig
ugyanaz a nóta hallatszik' (101.)
Fukar
kezekkel mérsz, de hisz nagy úr vagy – Dun grande seńor
é
túa avaricia 'egy nagy
úré a te fukarságod' (148.)
A két első szín galego változata:
Imre MADÁCH
A traxedia do home
Poema dramático
Traducida do orixinal húngaro
por
Lajos ASZTALOS
Cadro primeiro
(No ceo. O Seńor cinguido cunha auréola no seu trono. Exército de anxos axeonllados. Ós lados de trono os catro arcanxos en pé. Grande esplendor.)
O CORO DOS ANXOS
Gloria a Deus nas alturas,
Loado sexa pola terra e polo ceo,
Quen co súa palabra creou todo,
A fin tamén de súa ollada depende.
Toda a forza, o saber, o pracer el é,
Só a sombra temos que el sobre nos tira,
Adoramolo pola infinita mercé,
Que na súa luz esta parte nos dei.
A grande idea eterna tomou corpo,
A creación, velaí, chegou xa á fin,
E o Seńor de todos, que deixa respirar,
No seu trono sagrado un digno tributo espera.
O SEŃOR
A grande obra, si, está acabada.
A máquina marcha, o creador descansa.
Anda millóns de anos no seu eixe,
Sen trocar dente algún de súas rodas.
Ide, pois, gardiáns dos meus mundos,
Tomade voso camińo infinito.
Quero deleitarme unha vez máis de vós,
Cando zumbades baixo meus pés.
(Os espiritos protectores dos astros arrolando estrelas simples e dobres, cometas e nebulosas de tamańos e cores distintos corren diante o trono. Oe, baixo, a música das esferas.)
O CORO DOS ANXOS
żQue globo de fogo é este
Tan vaidoso do seu brillo?
E que serve inconsciente
A un grupo de astros humildes.
Tremeloce o diminuto astro
Como unha lámpada débil,
E con todo é o inmenso mundo
De millóns de criaturas.
Son dous orbes que combaten,
Se axuntan, se alongan,
E a pelexa é a que manten
Ambolos na súa órbita.
Tronando fuxe un dos eles,
Mirao con moito medo,
Pero millóns viven neste,
Felices seres e en paz.
Que modesto é o outro –
Un día astro do amor será,
Gardeo unha benfeitora man
Para consola-los homes.
Alí son mundos que nacen,
Aquí caixas dos que morren:
Un aviso ós vaidosos,
Conforto ós desanimados.
Perturbando vén alá
O cometa moi terrible,
Seu nesgo á orde volve.
Ven ti, espírito xove, coa
Túa esfera cambiante,
A alternar mantos de sombra,
E de luz, en verde e branco.
O alto ceo ˇque te bendiga!
Adiante, sen desalento,
Entre teus límites estreitos
Loitarán grandes ideas.
E anque belo, feo, risa, pranto,
Primavera, inverno seguen,
Atarán súas luz e sombra,
Como a ira e a gracia do Seńor.
(Os espíritos protectores dos astros acaban de desfilar.)
ARCANXO GABRIEL
Quen o baldeiro sen fin mediches,
E creaches a materia nel,
Que a grandeza e a distancia
Fixoas cunha palabra túa,
ˇHosanna a ti, Idea!
(Se prosterna.)
ARCANXO MIGUEL
Quen uniches o mudable
Có eterno inmudable,
Creando o infinito, o tempo,
Individuos e xeracións,
ˇHosanna a ti, Poder!
(Se prosterna.)
ARCANXO RAFAEL
Quen facilitas a dita,
Conscienciando o corpo,
E facendo beneficiar
ˇHosanna a ti, Bondade!
(Se prosterna.)
(Pausa)
O SEŃOR
żE ti, Lucifer, calas, vaidoso?
żNon tes palabras para meu eloxio?
żO disgustache mińa creación?
LUCIFER
żE que gusteme nela? żQue algunhas
Substancias ten calidades distintas,
Que antes de manifestarse, nin ti,
Pode ser, sospeitaches nelas?
żOu tal vez si, cambiar non podes?
żE amasadas nalgunhas esferas,
Agora se atraen, se empuxan,
E nalgunhas vermes conciencia toman,
Ata todo se enche, se arrefria,
E fica só a escoura neutra?
O home, se nalgún día sorprende esto,
Fará o mesmo no seu laboratorio.
Puxeches o home na túa cocińa,
E toleras como atrapalla,
Galdrexa e imaxinase Deus.
Mais se desperdicia e estraga o que
Cocińou, encolerizas tardiamente.
żA que outra cousa esperas dun diletante?
Despois ża fin de que é toda a creación?
Escribiches un poema á túa gloria,
Puxeche-lo nun mecanismo malo,
E non te aburre en ningún tempo
Que sempre oese o mesmo canto.
żÉ digno dun ancián coma ti este
En que, envolvida en barro, unha chispita
Imita seu seńor, máis é só un monstro;
Nel destino e libertade perseguen,
E faltalle o intelecto harmónico.
O SEŃOR
Só homenaxe me toca, crítica non.
LUCIFER
Podo darche só a que é mińa esencia.
(Apuntando ós anxos.)
Eloxiate bastante este vil equipo,
É conveniente que te eloxien,
Xa ti pariche-los, como a luz súa sombra,
Mais eu vivo desde a eternidade.
O SEŃOR
ˇInsolente! żTi non naciches da materia?
żOnde estivo antes teu ambiente, teu poder?
LUCIFER
O mesmo podo preguntarte eu tamén.
O SEŃOR
Planifico xa desde ó tempo dos tempos,
E viviu antes en min o que creouse hoxe.
LUCIFER
żE non sentiches entre as túas ideas
O vacuo, sendo estorbo a toda existencia,
O que ó cabo obrigoute crear?
Este estorbo tivo o nome de Lucifer,
Quen é o espírito antigo da negación.
Vencichesme, pois o meu destino é este,
Perde-las mińas batallas sempre,
Mais levantarme con renovadas forzas.
Pariches materia, eu gańei espacio,
O lado da vida sempre é a morte,
A felicidade é cercada de tristeza,
A luz de sombra, dúbida e esperanza.
E se así cońezote, żhai que homenaxearte?
O SEŃOR
ˇOh, espírito rebelde! ˇLisca! ˇLisca!
Podería destruírte, mais non fagoo.
Desterrando de todo-los espíritos,
Loita na escoura, estrańo, odiado.
E no rigor da túa soidade dolorosa
Atormentete o infindo pensamento,
Que en van sacodes túa cadea de po,
Túa batalla é van contra o Seńor.
LUCIFER
ˇAsí non! Non podes botarme tan fácil,
Como unha ferramenta vil, inútil.
Xunto nós creamos: agora a mińa
Parte esixo.
O SEŃOR (con ironía) Sexa como queres.
Mira a terra, entre as árbores de Eden,
Dúas, as máis esveltas, ben no medio,
Maldigoos, despois son as túas.
LUCIFER
Dun grande seńor é túa avaricia.
Mais para min é bastante un palmo da terra,
Donde a negación finque o pé,
E despois derribará a teu mundo. (Marcha.)
O CORO DOS ANXOS
Vai, de preto de Deus, maldito,
Hosana ó Seńor, quen lei fixo.
Cadro segundo
(No paraíso. Ó centro a árbore do saber e a árbore da vida. Adán e Eva veńen, acompańados de varios animais que os rodean con confianza. Pola porta aberta do ceo irradia unha luz de gloria, e oense, en harmonía baixa, coros anxelicais. Brillante luz do sol.)
EVA
ˇAh, vivir, vivir! ˇQue doce, que ben é!
ADÁN
E que bo é ser dono sobre todo.
EVA
Sentir que alguén coida de nós,
E só temos que da-las gracias
A aquel quen nós propicia tanto pracer.
ADÁN
Depender, como vexo, é túa máxima.
Teńo sed, Eva. Mira, que tentadores
Son aqueles froitos.
EVA Vou coller un.
A VOZ DO SEŃOR
ˇPara! ˇPara! Deiche a terra enteira,
Mais evita estas dúas árbores,
Outro espírito protexe seus froitos,
E vai morrer quen degustaos.
Alá avermellan os acios de uva,
E ofrece descanso a suave sombra
No secante fervor do mediodía.
ADÁN
Sorprendente orde, mais parece seria.
EVA
żPor que son máis belas estas árbores?
żPor que estas son prohibidas?
ADÁN żPor que o ceo é azul?
żPor que o bosque é verde? – Porque é así.
Segamos a palabra, ven comigo, Eva.
(Sentanse nunha glorieta.)
EVA
Pon túa cabeza no meu seo, eu abanareite.
(Ventada. Entre a follaxe aparece Lucifer.)
ADÁN
Muller, żque é isto? Nunca tal oín.
Como se unha forza estrańa
E hostil arremeteunos.
EVA Tremo.
O coro celestial calou tamén.
ADÁN
Sobre teu seo, parece, ainda oioo.
EVA
E eu, se no ceo a gloria apaga,
Aquí, nos teus ollos encontroa.
Onde mais atopa-la se non en ti,
Eu, quen debo a vida ó teu desexo,
Como no seu diluvio de luz o sol,
Para non ficar só no universo,
Pinta a súa imaxe na flor da auga,
E alegre de ter par, con ela xoga,
Esquecendo xenerosamente que é
Só un pálido reflexo do seu lume,
Que se apagaría xunto con ela.
ADÁN
Non di esto, Eva, non me avergońa.
żQue vale a voz se ninguén entendea?
E o raio żse cor ningunha non ten?
żQue sería eu? se non abrocharía en ti
Nun ser mellor, como nun eco e nunha flor,
En que żpodo amar a mi mesmo?
LUCIFER
żPor que escoito eu estos arrolos?
Volvolles as costas, para non pórme rubio,
Se o intelecto frío, calculista
Envexerá esta puerilidade.
(Un paxarińo comeza cantar nun gallo próximo.)
EVA
Escoita, Adán, dime, żentendes
O canto namorado deste xocosińo?
ADÁN
Escoitei o murmurio do regueiro,
E paréceme que cantou o mesmo canto.
EVA
Que harmonía marabillosa, querido,
Tantas voces e o mesmo sentido.
LUCIFER
żPor que tardo tanto? ˇMans á obra!
Xurei destruí-los, teńen que perecer.
Mais de novo me deteńo duvidando,
żNon combato en van contra eles coas armas
Seductivas do saber e da ambición,
Sendo entre eles, como un refuxio que
Defende seus corazóns do desánimo,
Levantandoos cando caen: o amor?
żMais por que cavilo? ˇVence quen ousa!
(Nova ventada. Lucifer aparece ante a parella espantada. A luz palidece. Lucifer ri.)
LUCIFER
żQue suste é este?
(A Eva, que intenta correr.)
ˇOh! ˇPara, graciosa dama!
Deixame admirarte un momento.
EVA
(Detense e pouco a pouco encoráxase.)
LUCIFER
(Á parte) Millones de veces repetiráse esta escena.
(A Adán) żTes
medo, Adán?
ADÁN żDe ti, guicho vil?
LUCIFER
(Á parte) Bo antecesor da vaidosa raza dos homes.
(A Adán) ˇSaúdote, alma irmán!
ADÁN żQuen es ti?
żVés de abaixo ou vés de arriba?
LUCIFER
Como queiras, para nós é igual.
ADÁN
Non sabía que hai xente fóra de nós.
LUCIFER
Ainda hai moitas cousas que non sabes,
E que nunca saberás. żOu o vello
Inxenuo te creou do po para
Comparti-lo universo contigo?
Ti eloxialo, el sustentate,
Dite, come deste, ten medo daquel.
Gardate e guiate como a un carneiro;
Deste xeito, pensar non tes necesidade.
ADÁN
żPensar? żE ti dis que eu non penso?
żNon sento a bendición dos raios do sol,
A doce alegría da existencia,
E a infinita gracia do meu Deus,
Quen me fixo deus desta terra?
LUCIFER
Esto é o que pensa o pequeno verme,
Que come o froito diante teus narices,
E a aguia que batese a paxarińo.
żOu que é o que te fai máis nobre?
É unha chispa que en vós tremeloce,
Un momento dunha forza inifinita;
Como algunhas ondas do regueiro,
Brillando por un momento caen
No fundo cinsento do leito común.
Si, quizais sería algo, o pensamento,
Xeado no teu inconsciente,
Que podiera facerte maior de idade,
Para escoller entre o ben e o mal,
Para dirixir o teu destino,
Liberandote da providencia.
Para ti quizais é mellor vivir
No esterco brando como un verme,
E chegar á fin da vida sen saber.
Moi confortable é resignarse á fe,
É nobre, mais duro andar cos propios pés.
ADÁN
Dis grandes cousas, sinto mareos.
EVA
Me entusiasma, é bonito e novo.
LUCIFER
Mais o saber non é bastante;
Para encarna-lo en obras grandiosas,
Precisaría tamén a inmortalidade.
żQue pode facer unha vida breve?
As dúas árbores esconden o segredo,
Que o voso creador vos prohibiu.
Gustandoos saberás tanto canto Deus,
E túa gracia será nova sempre.
EVA
Emporiso noso creador é cruel.
ADÁN
żE se nos enganas?
(A luz do ceo clarea un pouco.)
O CORO DE CEO ˇAi de ti, mundo!
A negación ancestral te tenta.
A VOZ DO SEŃOR ˇHome! ˇTen coidado!
ADÁN
żQue voz é esta de novo?
LUCIFER O vento sacode as ramas.
Axudademe
Elementos,
A conquistar
O home para vós.
(Ventada. A luz palidece.)
Estas dúas árbores son mińas.
ADÁN żPois quen es ti?
Xa pareces igualmente como nós.
LUCIFER
Mira á aguia que voltea nas nubes,
Á toupa que abaixo fochica á terra,
As dúas teńen horizontes distintos.
O reino dos espíritos ti non ves,
Para ti o máis alto é o home.
O ideal dun can é un outro can, mais te honra
Aceptandote seu compańeiro.
Pero igual como ó can ti desprezas,
E estás sobre el sendo seu destino,
Xurando ou beicendoo como un deus,
De mesmo modo miramos a vós, nós,
Os orgullosos do reino dos espíritos.
ADÁN
żSerías, entón, un deses espíritos?
LUCIFER
Si, o máis grande entre os poderosos,
E estando xunto ó trono do Seńor,
Tiven mińa parte da súa gloria.
ADÁN
żPor que non quedaches no brillante ceo?
żPor que vińeches a nós neste mundo de po?
LUCIFER
Me aburrín xa do segundo lugar,
Da vida monótona, regular,
Do coro celeste de voces infantis,
Que sempre loa, que non sabe de mal.
Prefiro a loita e a discordancia,
Que xeran mundos novos, forzas novas,
Onde a alma en si mesmo pode ser grande,
Onde os valentes poden seguirme.
ADÁN
Deus nos dixo que nos castigaria,
Se eliximos un camińo non indicado.
EVA
żPor que castigarnos? Se nos indicou
O camińo que quere que seguirmos,
Ó mesmo tempo nos creou de tal forma,
Que a inclinación pecador non nos desvie.
Ou żpor que nos puxo riba do abismo?
Mareando, destinados á perdición.
Ou se o pecado está no seu plano,
Como a tormenta entre os días de sol,
żQuen di que tronando é máis culpable,
Que o sol que animando nos quenta?
LUCIFER
ˇPois si! ˇXurdiu o primeiro filósofo!
Moitos virán despois de ti, bela irmá,
Discutindo en mil variacións o mesmo.
Algúns van parar ó manicomio,
Outros arredarán, arribará ningún.
Pois renunciade cos razoamentos,
Xa que cada cousa ten tantos aspectos,
Que quen consegue examina-los todos,
Acabará saber menos que antes,
E non terá tempo para decidir.
O razoamento é a morte da acción.
EVA
Pois eu vou coller un daqueles froitos.
ADÁN
O Seńor maldixounos.
(Lucifer ri.)
Mais colle un.
Que veńa todo o que teńa que vir.
Sexamos tan sabios como Deus.
(O froito do saber é degustado primeiro por Eva, despois por Adán.)
EVA E ademais
Xoves para sempre.
LUCIFER Por aquí, por aquí.
Esta é a árbore da inmortalidade.
Pois ˇapresuradevos!
(Atraeos para a outra árbore, mais un querubín cunha espada flamíxera cerralles o camińo.)
QUERUBÍN ˇAtrás, pecadores!
A VOZ DO SEŃOR
ˇAdán, Adán! Abandonachesme.
Eu tamén abandonote, a ver, só que podes.
EVA
Estamos perdidos.
LUCIFER żDesanimadesvos?
ADÁN Non penses niso.
É só o arrepío do meu desperto.
ˇVamos de aquí, muller, a calquera parte!
Este lugar xa é estrańo e salvaxe.
O CORO DO CEO
Ai, ai, lágrimas fraternais chorade,
Perdeuse a terra – a mentira vence.